زمانی که نخستین موشک‌های روسیه در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ بر سر کی‌یف و خارکیف فرود آمدند، بسیاری از تحلیلگران نظامی و رهبران جهان گمان می‌کردند اوکراین در کمتر از چند روز یا هفته فرو می‌پاشد. اما در میان گرد و خاک و آوار، نه فقط ارتش سنتی بلکه یک ساختار مدرن دیجیتال جان گرفت که نه‌تنها به بقا بلکه به مقاومت، سازماندهی و امید معنایی نوین بخشید. معمار این سنگر نوین، میخائیلو فدوروف (Mykhailo Fedorov)، جوان ۳۱ ساله‌ای بود که در دولت زلنسکی، سمت وزیر تحول دیجیتال و معاون نخست‌وزیر را بر عهده داشت. فدوروف که پیش از ورود به دنیای سیاست، متخصص بازاریابی دیجیتال و بنیان‌گذار یک آژانس تبلیغاتی موفق بود، دانش خود را برای بازتعریف نقش دولت دیجیتال در بحران به کار گرفت. با گذشت بیش از سه سال از آغاز تهاجم تمام‌عیار، اقدامات فدوروف و تیمش نه تنها اوکراین را سرپا نگه داشته، بلکه به الگویی جهانی برای نقش حیاتی فناوری در جنگ و بحران‌های ملی تبدیل شده است.

این تجربه و اهمیت حیاتی آمادگی دیجیتال، با شروع شدن جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در خرداد و تیرماه ۱۴۰۴، و پس از چند روز قطعی اینترنت بین‌المللی در کشور، بیش از پیش آشکار شد. سردرگمی و چالش‌های زیادی که بسیاری از مردم در دسترسی به اخبار بی‌طرف، ارتباط با عزیزان و اطلاع از اعضای خانواده به‌ویژه از طرف خارج از ایران با آن مواجه شدند، در کنار مشکلات فلج‌کننده برای کسب‌وکارها و فعالان اقتصاد دیجیتال که به زیرساخت‌های جهانی وابسته بودند، من را بر آن داشت که برای پاسخ به یک سوال شخصی و کنجکاوی، پژوهشی انجام دهم پیرامون اینکه سایر کشورها در سال‌های اخیر و در جهانی که دیگر زیست غیردیجیتال در آن ممکن نیست، چه راهکارهایی برای مقابله با چنین بحران‌هایی اندیشیده‌اند (البته که شرایط ایران به موجب سیاست‌های داخلی و تحریم‌های بین‌المللی خاص و متفاوت است). این نوشته یکی از همان راهکارهاست که به نظرم رسید آن را برای مطالعه بیشتر متخصصان منتشر کنم.

از اپلیکیشن شهروندی تا زیرساخت مقاومت: تکامل Diia

در سال‌های قبل از جنگ، فدوروف و تیمش اپلیکیشن Diia (که در زبان اوکراینی به معنای «کنش» و مخفف «دولت و من» است) را طراحی کرده بودند؛ درگاهی یکپارچه برای ارائه خدمات دولتی. هدف اولیه، مبارزه با فساد از طریق کاهش ارتباط رو در روی شهروندان با بوروکراسی دولتی و دیجیتالی کردن اسناد هویتی بود. اما چیزی که قرار بود نسخه دیجیتال دولت باشد، در دل بحران به مرکز فرماندهی مردم بدل شد و با ادامه جنگ، قابلیت‌های آن نیز به طور مداوم و خلاقانه گسترش یافت.

با شروع حملات، Diia به ابزاری حیاتی برای زندگی روزمره شهروندان اوکراین در زمان جنگ تبدیل شد:

  • گزارش لحظه‌ای (eEnemy): یکی از نخستین و مهم‌ترین قابلیت‌ها، امکان گزارش ناشناس حضور و جابجایی نیروهای روس، مین‌ها و تجهیزات دشمن از طریق یک چت‌بات در اپلیکیشن بود. این اطلاعات مستقیماً به سیستم‌های اطلاعاتی ارتش اوکراین منتقل می‌شد و به جمع‌آوری داده‌های حیاتی برای هدف‌گیری دقیق کمک شایانی کرد.

  • ثبت و بازسازی (eRecovery): شهروندان می‌توانستند با گرفتن عکس و ویدیو از اموال تخریب‌شده خود، خسارات را در اپلیکیشن ثبت کنند. این داده‌ها به یک پایگاه داده ملی برای برآورد خسارات جنگ و برنامه‌ریزی برای بازسازی تبدیل شد و دولت از طریق همین سامانه، کمک‌هزینه‌های اولیه برای تعمیر یا بازسازی را به حساب شهروندان واریز کرد.

  • حمایت اقتصادی (eRobota): برای جلوگیری از فروپاشی اقتصادی، دولت از طریق Diia وام‌های بلاعوض برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط آسیب‌دیده و حمایت از کارآفرینان در مناطق جنگ‌زده ارائه داد.

  • مدارک دیجیتال و رادیو جنگ: در هرج‌ومرج روزهای نخست، بسیاری مدارک خود را از دست دادند. نسخه‌های دیجیتال کارت شناسایی، گواهینامه رانندگی و گذرنامه در Diia به شهروندان امکان عبور از ایست‌های بازرسی و تسهیل جابجایی، به ویژه برای میلیون‌ها آواره داخلی را می‌داد. حتی یک ایستگاه رادیویی آنلاین در اپلیکیشن راه‌اندازی شد تا در صورت قطع شبکه‌های تلویزیونی، مردم به اخبار دسترسی داشته باشند.

  • خدمات اجتماعی و نظامی: از طریق اپلیکیشن امکان درخواست کمک‌های بشردوستانه، اطلاع‌رسانی درباره پناهگاه‌ها و مراکز توزیع غذا و دارو فراهم شد. حتی رأی‌گیری‌های عمومی، مانند انتخاب نماینده اوکراین در مسابقه یوروویژن، از طریق Diia انجام گرفت تا حس مشارکت مدنی زنده بماند. همچنین امکان خرید اوراق قرضه جنگی برای حمایت مالی از ارتش نیز در آن گنجانده شد.

  • آموزش و بهداشت: این پلتفرم دسترسی به محتوای آموزشی آنلاین برای دانش‌آموزانی که مدارسشان تخریب شده بود را فراهم کرد و خدمات مشاوره‌ آنلاین روانشناسی و پزشکی را نیز ارائه داد.

حتی در تاریک‌ترین روزها که زیرساخت‌های انرژی هدف قرار می‌گرفتند، ارتباطات به کمک هزاران پایانه Starlink و ژنراتورهای خورشیدی و دیزلی برقرار ماند و پایداری شبکه به یک اولویت استراتژیک ملی تبدیل شد.

جنگ سایبری مردمی: وقتی هر شهروند یک مدافع شد

در کنار جبهه فیزیکی، اوکراین یک ارتش سایبری داوطلبانه و جهانی ایجاد کرد: IT Army of Ukraine. فدوروف با یک فراخوان عمومی در شبکه‌های اجتماعی، از متخصصان فناوری اطلاعات در سراسر دنیا خواست تا به اوکراین در دفاع سایبری کمک کنند. این فراخوان با استقبالی بی‌نظیر مواجه شد و بیش از ۲۵۰ هزار متخصص از سراسر دنیا به کانال تلگرامی این گروه پیوستند. این ارتش سایبری در طول جنگ، عملیات‌های هماهنگ و هدفمندی را علیه زیرساخت‌های روسیه اجرا کرد:

  • حملات DDoS هدفمند: این ارتش سایبری به بیش از ۸۰۰۰ هدف روسی، از جمله وب‌سایت‌های دولتی (مانند کرملین و وزارت دفاع)، بورس مسکو، بانک‌های دولتی، رسانه‌های پروپاگاندا، و زیرساخت‌های حیاتی مانند سیستم گلوناس (رقیب GPS) حمله کرد. این نخستین‌بار بود که یک دولت، به شکل سازمان‌یافته و علنی از نیروی مردمی سایبری در چنین مقیاس گسترده‌ای استفاده کرد.

  • جمع‌آوری اطلاعات منبع‌باز (OSINT): ارتش سایبری همچنین در تحلیل تصاویر ماهواره‌ای و جمع‌آوری اطلاعات منبع‌باز نقش مهمی ایفا کرد و به شناسایی اهداف نظامی، ردیابی تحرکات نیروها و مقابله با تبلیغات دروغین روسیه کمک کرد.

  • مقابله با اطلاعات غلط: این گروه به طور فعال در شناسایی و گزارش حساب‌های کاربری و کانال‌هایی که اطلاعات نادرست و پروپاگاندای روسی منتشر می‌کردند، نقش داشت و با انتشار اطلاعات صحیح و ترجمه آن به زبان‌های مختلف، به روشن‌سازی افکار عمومی جهانی کمک کرد.

دیپلماسی توییتری: فدوروف و جنگ روایت‌ها در صحنه جهانی

یکی از متفاوت‌ترین جنبه‌های جنگ دیجیتال اوکراین، «دیپلماسی فناوری» بود که فدوروف شخصاً رهبری‌اش را بر عهده گرفت. او با استفاده هوشمندانه از توییتر (ایکس) و خطاب قرار دادن مستقیم مدیران عامل غول‌های فناوری دنیا، از آن‌ها خواست همکاری با روسیه را قطع کنند. این دیپلماسی علنی، بی‌سابقه و بسیار مؤثر بود؛ نه پشت درهای بسته، که روی تایم‌لاین عمومی و در برابر چشم افکار عمومی جهان.

  • فشارهای جهانی: در نتیجه این فشارها، شرکت‌هایی چون اپل، گوگل، متا، مایکروسافت، نتفلیکس، اسپاتیفای، پی‌پال و صدها شرکت بزرگ دیگر، خدمات خود را در روسیه محدود یا به طور کامل قطع کردند. این اقدام به انزوای اقتصادی و تکنولوژیک روسیه کمک شایانی کرد.

  • حمایت ایلان ماسک: توییت مستقیم فدوروف به ایلان ماسک، باعث شد پایانه‌های اینترنت ماهواره‌ای Starlink در کمتر از ۴۸ ساعت در اوکراین فعال شوند. این سیستم نقشی حیاتی در حفظ ارتباطات دولت، ارتش و زیرساخت‌های حیاتی مانند بیمارستان‌ها و راه‌آهن، به‌ویژه در مناطق تحت بمباران، ایفا کرد و همچنان ستون فقرات ارتباطی کشور است.

  • پلتفرم United24: برای متمرکز کردن کمک‌های مالی جهانی، دولت پلتفرم United24 را راه‌اندازی کرد. این پلتفرم با مدیریت مستقیم دولت و با شفافیت بی‌سابقه‌ای در جمع‌آوری و هزینه‌کرد کمک‌ها، به ابزاری کلیدی برای حمایت مالی از سه حوزه اصلی (دفاع و مین‌روبی، بازسازی، و کمک‌های بشردوستانه) تبدیل شد.

  • رمزارزها و NFTها: دولت اوکراین به طور رسمی آدرس کیف پول‌های رمزارز خود را اعلام کرد و از این طریق بیش از صدها میلیون دلار کمک مالی جمع‌آوری نمود. همچنین، پروژه‌هایی مانند «موزه جنگ متا» با فروش NFT از رویدادهای جنگ، منابع مالی جدیدی جذب کردند.

مهاجرت دیجیتال: از مراکز داده به ابر، تضمین پایداری دولت

در پشت صحنه، یکی از کلیدی‌ترین و کم‌سروصداترین اقدامات وزارت تحول دیجیتال، انتقال زیرساخت‌های حیاتی دولتی به فضای ابری (Cloud) خارج از کشور بود. با درک این واقعیت که سرورهای فیزیکی اهداف اصلی حملات موشکی و سایبری خواهند بود، بسیاری از سامانه‌های اطلاعاتی، پایگاه‌های داده حساس و نسخه‌های پشتیبان ثبت احوال، مالیات و خدمات اجتماعی، پیش از شروع تهاجم و در روزهای نخست جنگ، به سرورهای امن شرکت‌هایی مانند آمازون (AWS) و مایکروسافت (Azure) در کشورهای دیگر منتقل شدند.

نتیجه این اقدام پیشگیرانه، تضمین تداوم عملکرد دولت بود. حتی با قطع برق، انفجار مراکز مخابراتی یا حملات سایبری گسترده، دولت دیجیتال اوکراین یک روز هم از کار نیفتاد و خدمات اصلی خود را حفظ کرد. این اقدام نمادی از آینده‌نگری و برنامه‌ریزی استراتژیک در حوزه امنیت سایبری و پایداری خدمات دولتی در زمان جنگ است.

فناوری در خدمت همبستگی و بازسازی

در دل این همه بحران، فدوروف موفق شد دولت را نه فقط دیجیتال، بلکه قابل لمس، حاضر و همدل کند. وقتی شهروندی توانست کمک‌هزینه معیشتی را مستقیماً در گوشی خود دریافت کند، یا از ویرانه‌های خانه‌اش فیلم بگیرد و درخواست غرامت ثبت کند، یا وقتی مادربزرگی در یک روستای دورافتاده توانست از طریق اپلیکیشن Diia مستمری خود را دریافت کند، دولت برای مردم واقعی‌تر و کارآمدتر شد. فناوری، فاصله دولت و مردم را کم کرد و به ابزاری قدرتمند برای تقویت انسجام ملی تبدیل شد.

با گذشت زمان و ورود اوکراین به فاز بازسازی، نقش فناوری‌های دیجیتال حتی پررنگ‌تر شده است. از پلتفرم‌های گزارش‌دهی دقیق خسارات تا سیستم‌های آنلاین برای رصد پروژه‌های بازسازی و تضمین شفافیت در تخصیص منابع مالی، فناوری در هر گام از مسیر بهبود و بازسازی کشور نقش کلیدی ایفا می‌کند. این رویکرد نه تنها اعتماد عمومی را تقویت می‌کند، بلکه به جامعه جهانی نشان می‌دهد که اوکراین در مسیر بازسازی خود، شفاف، کارآمد و متعهد به حکمرانی خوب است.

و اما ما… درس‌هایی برای ایران

داستان فدوروف و مقاومت فناورانه اوکراین، فقط یک روایت موفقیت در شرایط جنگی نیست؛ بلکه آینه‌ای‌ست که روبه‌روی ما قرار دارد. آیا ما در ایران چنین نگاهی یکپارچه و استراتژیک به تحول دیجیتال داریم؟ آیا تفکر سیستمی و هماهنگی میان نهادهای دولتی، بخش خصوصی و جامعه مدنی را سراغ داریم؟ آیا وزارتخانه‌ای مانند ارتباطات و فناوری اطلاعات در شرایط بحران، چنین قدرت مانور، خلاقیت و اختیاری برای اقدام سریع دارد؟

در کشوری که زیرساخت‌های دیجیتال پراکنده، پلتفرم‌های خدمات دولتی ناهماهنگ و جزیره‌ای، و اعتماد عمومی به سامانه‌های دولتی و حفاظت از داده‌ها مخدوش است، تصور چنین مقاومت دیجیتالی دشواری است. در شرایطی که بخش بزرگی از انرژی و استعداد دیجیتال جامعه صرف دور زدن فیلترینگ و یافتن راهی برای اتصال به اقتصاد و دانش جهانی می‌شود، فرصت همدلی فناورانه و سازماندهی مردمی برای مقابله با بحران کجاست؟

جای خالی یک نگاه متمرکز، هوشمند، بین‌رشته‌ای و انسان‌محور به تحول دیجیتال، در کشور ما بیش از همیشه احساس می‌شود. ای‌کاش ما هم روزی به جای پراکندگی، تخریب زیرساخت‌های اعتماد و موازی‌کاری، به یک اراده ملی برای دیجیتال‌سازی واقعی و معنادار برسیم؛ چون همان‌طور که اوکراین به جهان نشان داد، آینده کشورها و امنیت ملت‌ها، نه فقط با تانک و موشک، بلکه با تبلت، شبکه و پلتفرم نیز رقم می‌خورد.

آیا تجربه‌ی اوکراین می‌تواند الهام‌بخش یک رویکرد نوین به تحول دیجیتال در ایران باشد؟ این پرسشی است که متخصصان، سیاست‌گذاران و مردم باید به آن بیاندیشند.

منابع:

  • مقالات و گزارش‌ها:

  • “Inside Ukraine’s Unlikely Cyber-Success” – Wired Magazine, April 2023.
  • “The Digital Front: How Ukraine’s Tech Sector Is Fighting the War” – Center for Strategic and International Studies (CSIS), October 2022.
  • “How Ukraine’s IT Army Is Waging Cyber War on Russia” – TIME Magazine, August 2022.
  • “A Digital State in a Time of War: Ukraine’s Innovative Resilience” – Chatham House, March 2023.
  • “Ukraine’s Mykhailo Fedorov: ‘We are the most digital government in the world'” – The Guardian, September 2023.
  • “How Ukraine’s ‘Diia’ app is helping citizens survive the war” – NPR, June 2022.

  • وب‌سایت‌های رسمی: